„Nowa Ikona” na SacroExpo 2023

Aleksandra Koper, 1 czerwca 2023

Wystawa w ramach SacroExpo 2023 jest bodajże pierwszą, tak szeroką, prezentacją współczesnych ikon, których autorami są malarze z Ukrainy i Polski, skupieni wokół inicjatywy „Nowa Ikona”. Wiele z tych prac powstało w trakcie międzynarodowych warsztatów ikonopisów, organizowanych w Nowicy, niewielkiej wsi, w Beskidzie Niskim. Tam obok siebie mieszkają Łemkowie-Ukraińcy i Polacy. Łemkowszczyzna pozostaje nadal przestrzenią, gdzie Wschód spotyka się z Zachodem.

Ikony Borysa Sheremety i Bogdany Kuzerovskej

Organizatorami plenerów w Nowicy są społecznicy, którzy przed laty jako studenci odkrywali tradycję wieloetnicznej Rzeczypospolitej; w różnorodności kulturowej pogranicza dostrzegli wartość, którą należy chronić i rozwijać. Chcieli, na przekór różnicom jakie dzieliły Polaków i Ukraińców, stworzyć przestrzeń do spotkań i wzajemnego poznawania się. Najbardziej naturalną płaszczyzną wydawała się im sztuka. Dlatego organizując w Nowicy festiwale zapraszają zepoły teatralne i muzyczne z Ukrainy, organizują wystawy.

U góry: Sviatoslav Vladyka i Andrij Vinnichok, na dole: Natalia Sydoruk i Mykhailo Mykhaliuk

Tak trafił do Nowicy Roman Wasylyk, założyciel Katedry Sztuki Sakralnej na Akademii Sztuk Pieknych we Lwowie, a wraz z nim zaczęli przyjeżdzać lwowscy malarze ikon. Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości pojawiła się potrzeba wykształcenia profesjonalistów, którzy byli potrzebni, by tworzyć dla odradzających się po okresie komunizmu wspólnot chrześcijańskich. Dlatego we Lwowie, dzięki pracy wykładowców miejscowej akademii nastąpił swego rodzju renesans ikony.

Danylo Movchan, Wstań, śpiesz się, przyjaciółko moja, 2021

Malarze ikon tworzą w zaciszu swoich pracowni, najczęściej na zamówienie. Ich prace trafiają do świątyń i domów, nie do galeri czy muzeów. Twórczość tych artystów nie jest szerzej znana, a oni sami funkcjonują obok głownego nurtu życia artystycznego. Ich prace spotkć można w jednej tylko lwowskiej galerii sztuki. To zupełnie inne ikony niż te, które powstają w Polsce, gdzie malowanie ikon to jedna z form pracy duszpasterskiej. Trudno oprzeć się wrażeniu, że Polacy malujący ikony wiernie naśladują tadycyjną ruską stylistykę. Ale gdy przyjrzymy się ikonom, które przed wiekami powstawały w granicach Rzeczpospolitej zauważymy proces odwrotny – swego rodzaju „westernizację”. Ówcześni malarze byli otwarci na doświadczenie sztuki europejskiej.

Ikony Katereyny Kuziv

Do tej „prozachodniej” tradycji nawiązał też Jerzy Nowosielski, jeden z najważniejszych polskich malarzy drugiej połowy XX wieku. Nowosielski, zanim podjął studia artystyczne w Krakowie odbywał nowicjat w klasztorze studytów we Lwowie. Tam, jak wspomina, zetknął się ze zbiorem ikon zgromadzonym z inicjatywy metropolity Andrzeja Szeptyckiego.

To swoisty paradoks, że dzięki Nowosielskiemu, w komunistycznej Polsce ikona nie tylko przetrwała, ale też dokonała się udana synteza tradycji i nowoczesności. Kolejnym paradoksem jest to, że sakralna twórczość Nowosielskiego, ceniona przez krytyków i historyków sztuki, rzadko doceniana jest przez wiernych. Istotne jest natomiast to, że drogą wskazaną przez Nowosielskiego podążają lwowscy artyści. We Lwowie uległ bowiem rozhermetyzowaniu tradycyjny sposób rozumiemienia ikony. Lwowscy malarze czerpią swobodnie zarówno z siedemnasto- i osiemnastowiecznej tradycji ikonograficznej, jak i sztuki ludowej: Huculszczyzny, Pokucia, Bukowiny oraz sztuki XX w.

Ivanna Ostapchuk i Kateryna Hananeychyk

Roman Wasylyk, ze swoimi współpracownikami i studentami, na plener do Nowicy po raz pierwszy przyjechał w 2009 roku. Tak zaczął się eksperyment – Międzynarodowe Warsztaty Ikonopisów. I nieprzerwanie trwa on już 14 lat. W tych plenerach biorą udział malarze z Polski, którzy co prawda ikon nie malują, ale inspirują się sztuką cerkiewną. Każdy plener trwa dwa tygodnie. Wśród osób zaangażowanych w ich realizację a także przygotowanie wystaw oraz konferencji są: teologowie, historycy sztuki, konserwatorzy i architekci. Przez wiele lat spotkania odbywały się w Nowicy, w 2021 r. w Krzyworówni w Ukrainie, a 2022 w Wesołej pod Warszawą. To inicjatywa społeczna, ponadkonfesyjna, swego rodzaju laboratorium współczesnej sztuki sakralnej.

Po lewo: Victoria Shtyk, po prawo: Borys Fiodorowicz (góra) oraz Danylo Movchan (dół)

Formuła pleneru pozwala na realizacje autorskie. Organizatorzy ustalają jedynie temat, nie ingerując w formę wypowiedzi. W ciągu pierwszych lat wyczerpana została lista „oczywistych” tematów ikonograficznych: Zbawiciel, Bogurodzica, Apostołowie, Męczennicy, Ikony Świąteczne. Od 2015 roku plenery miały tematy bardziej ogólne, dzięki czemu powstają prace, które nie mają pierwowzorów ikonograficznych. W kolejnych latach tematami były: Przypowieści, Apokalipsa, Psalmy, Pieśń nad Pieśniami. Z biegiem lat powstało środowisko aktywnych twórców, którzy poznali się w Nowicy i pozostają ze sobą w kontakcie. Dotychczas w plenerach wzięło udział ponad 200 malarzy. Powstałe prace były prezentowane na 60 wystawach: w Polsce, w Ukrainie, Białorusi, Gruzji, Armenii, Niemczech i Austrii.

Wystawy poplenerowe i przekrojowe odwiedza rocznie ponad 10 tys. osób. Od pierwszej edycji pleneru opracowano i wydano 14 poplenerowych katalogów i 2 wydawnictwa albumowe „Nowa ikona”, powstało ponad 400 prac. Spośród nich w 2019 roku, wraz z pracownikami Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu wybrano 24 ikony, które zostały włączone do kolekcji muzealnej i są prezentowane na wystawie stałej w Domu Gotyckim obok ikon historycznych, które muzeum posiada w swoich zbiorach.

Tekst: Mateusz Sora

Ikony powstałe na plenerach w Nowicy będzie można obejrzeć oraz nabyć w czasie SacroExpo (19-21.06.2023) w Kielcach (Hala Targi Kielce), zarówno na wystawie sprzedażowej, jak i w czasie Aukcji Sacrum, która zostanie poprowadzona drugiego dnia targów (20.06.2023) o godzinie 17:00. Katalog aukcji dostępny jest pod TYM LINKIEM.

Cała oferta targów będzie dostępna online już wkrótce na stronie artinhouse.pl oraz na portalu onebid.pl.